Filosofen geloven dat de mens moet worden gezien als verweven met de natuur

In het licht van de klimaat- en natuurcrisis moet de ethiek verder worden ontwikkeld, vinden de filosofen Arne Johan Vetlesen en Jan-Olav Henriksen.

Ze publiceerden onlangs het boek Ethics in a Time of Climate Crisis.

De auteurs zeggen dat denken over nut en hulpbronnen onze relatie met de natuur in de moderne tijd kenmerkt.

Het wordt ook gebruikt in het argument waarom het belangrijk is om er voor te zorgen: insecten doen ons een plezier en functionerende ecosystemen zijn gunstig.

De auteurs geloven dat de sleutel tot een nieuwe en betere moraal is dat de mens moet worden gezien als verweven met de natuur.

“Er wordt aangenomen dat de mens bevrijd is van de natuur en boven de natuur staat in plaats van de mens te beschouwen als een weefsel dat fundamenteel van hem afhankelijk is en zwak zoals de rest van de natuur”, vertelde Jan Olaf Henriksen aan forskning.no.

Hij is hoogleraar Religiefilosofie aan MF University College.

mensgericht

De auteurs zijn van mening dat vooraanstaande filosofen als Immanuel Kant en John Rawls onvoldoende antwoorden hebben gegeven over hoe wij ons tot de natuur verhouden.

We verklaren dat de westerse cultuur, wetenschap en de geschiedenis van de filosofie mensgericht zijn geweest, zegt Arne Johann Wittelsen, hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Oslo (UiO).

De morele theorieën die ons zijn overgeleverd, zijn gebaseerd op het feit dat de mens centraal staat en intrinsieke waarde en onschendbaarheid heeft, vervolgt Wittelsen.

Hij stelt dat dit heeft geleid tot een aantal belangrijke vorderingen, zoals het terugdringen van discriminatie en de afschaffing van de slavernij.

Als het gaat om hoe we met dieren en de natuur omgaan, is moraalfilosofie nog zeldzamer.

Het blijkt dat er in de meeste morele theorieën in het Westen heel weinig te vinden is over de natuur en niet-menselijke wezens. Niet alleen 800 of 300 jaar geleden, maar tot op de dag van vandaag, zegt Wittelisen.

Hij voegt eraan toe dat ze dan praten over de heersende morele theorieën. Milieufilosofie is ook aanwezig, maar heeft vaak niet veel invloed gehad.

De grenzen van de natuur

De Amerikaanse filosoof John Rawls wordt beschouwd als een van de belangrijkste filosofen van onze tijd.

Hij staat onder meer bekend om zijn gedachte-experiment waaraan de partijen deelnemen sluier van onwetendheid. Wat zou iedereen rechtvaardig vinden als we niet wisten in wat voor situatie in de samenleving we zouden moeten leven?

De auteurs stellen dat het model geen rekening houdt met de grenzen van de natuur.

Het zijn niet alleen mensen die grenzen stellen aan hoe ze met elkaar omgaan. Als de natuur verslechtert en het klimaat verwildert, zullen mensen in de toekomst een slechtere basis hebben om hun vrijheden en rechten waar te maken.

Met kracht en kennis komt verantwoordelijkheid

Volgens Rawls en anderen zijn plichten en rechten van toepassing op degenen die logisch kunnen redeneren en moreel kunnen handelen, d.w.z. mensen.

Dit wordt contracttheorie genoemd. Het is gebaseerd op gelijkheid en wederkerigheid tussen de partijen.

Maar het feit dat we anders zijn dan andere wezens, betekent niet noodzakelijkerwijs dat we minder verantwoordelijkheid hebben voor andere soorten, zoals het wezen Wittelsen en Henriksen.

Bovendien hebben mensen niet dezelfde voorwaarden, bijvoorbeeld in de relatie tussen kinderen en volwassenen of als de persoon ernstig onderontwikkeld is.

Verantwoordelijkheid is gekoppeld aan de macht, kennis en middelen die we als actoren hebben. Hoe meer kennis, macht en middelen we hebben, en dus ook hoe groter de kans om de toekomst vorm te geven en ook voor anderen dan onszelf en buiten ons leven te beïnvloeden, hoe groter de verantwoordelijkheid, zegt Wittelisen.

De vreugde van Mortoga

Verder stellen de auteurs dat zintuiglijke en emotionele ervaringen waarde hebben bij het zoeken naar andere moraal. De auteurs vinden het belangrijk om de natuur en onszelf te zien.

Ze schrijven dat de wetenschap graag belichaamt wat er wordt onderzocht, en dat het niet per se een probleem is, maar dat zintuiglijke en emotionele ervaring niet mag worden afgewezen.

In het boek kwamen ze met een voorbeeld. Jan Olaf Henriksen woont naast een bos waar hij regelmatig wandelt. Onderweg is er een grote mierenhoop waar de mieren het hele jaar door verblijven.

“Maar mijn ervaring en vreugde bij het zien van de verschillen in mierenactiviteit kunnen niet worden vastgelegd in wetenschappelijke samenvattingen of in puur objectieve taal.”

In het boek schrijft Henriksen: “Maar juist dit soort ervaringen kan interesse wekken voor de wens om de biodiversiteit en het leven te behouden.”

– gezonde motivatie

De auteurs vrezen dat zowel de mens als de natuur gevaar lopen.

Alles wat over kwetsbaarheid wordt gepraat, kan op de een of andere manier negatief klinken, alsof het niet zo zou moeten zijn, zegt Arne Johan Vetlesen.

Dit moet niet als negatief worden beschouwd, zegt Wittelsen.

– Het roept ook zorg, zorg en liefde op, zulke belangrijke en waardevolle gevoelens. We willen beschermen en koesteren wat zwak en kwetsbaar lijkt. Het is een heel gezonde drive die volgens mij diep in ons zit.

Een bron van fouten die moet worden overwonnen

Wittelsen vergelijkt dit met de visie van de zeventiende-eeuwse filosoof René Descartes. Hij maakte onderscheid tussen ziel, dat iets is dat alleen mensen bezitten, en materie, wat al het andere is.

Hij wist dat wij mensen de neiging hebben om dieren te zien alsof ze kunnen lijden. Maar hij beschouwde het als een psychologische neiging, een bron van fouten in termen van objectiviteit en een objectief begrip van de vorm van dieren.

Dieren waren zowel een substantie als een vorm van machines, zoals Descartes ze zag. Gelukkig denken we tegenwoordig niet zo over dieren.

Juist omdat we de mogelijkheid hebben om te leren wat een mens of ander dier voelt, en dat we er toegang toe hebben. Het is niet alleen iets dat we creëren, zegt Wittelsen, maar iets dat ons vertelt dat het echt is.

Ik vind het belangrijk om te beseffen dat de trend zich ook op dieren richt, niet alleen op andere mensen. Het kan belangrijk zijn als basis voor het soort ethiek waarnaar we op zoek zijn.

de basis van het leven

In het boek bespreken Wittelsen en Henriksen het conflict tussen overwegingen van banen, economische groei en het tegengaan van klimaatverandering.

Zij vinden dat rekening houden met klimaatverandering voorop moet staan.

– Als we denken dat de mens en de niet-menselijke natuur tot één geheel zijn verweven, dan betekent dit dat natuur en milieu de basis van het leven vormen. Theoloog Jan Olaf Henriksen zegt dat het een voorwaarde is voor alle activiteiten, ook voor economische activiteiten.

“Als we klimaat een van de vele overwegingen maken in afstemming met de andere, zitten we gevangen in een systeem waarin we de tak hebben gezien waarop we zitten”, zegt theoloog Jan-Olav Henriksen.

De auteurs zijn van mening dat we iets zullen moeten opofferen.

Het zou geweldig zijn geweest als het een win-winsituatie was geweest, zegt Wittelsen, als economische groei en klimaatoverwegingen zonder enige strijd of opoffering met elkaar konden worden verzoend.

De auteurs zijn van mening dat dit niet mogelijk is.

Wat voor vragen kun je jezelf stellen?

Dus wat voor soort vragen kun je jezelf stellen om goede ethische keuzes te maken in het licht van klimaatverandering en natuurlijk verlies?

Wat zijn de gevolgen van waar ik nu aan denk voor de toekomst en voor de planeet als geheel, en niet alleen voor mij en mijn leven? Hendriksen antwoordt.

Hij geeft toe dat dit een zeer grote vraag is.

We zijn verweven in een samenleving waar we op de een of andere manier voortdurend negatieve beslissingen moeten nemen over wat het beste is voor de voorwaarden van de toekomst. Het is heel moeilijk.

Een manier om te denken, zegt Henriksen, is dat we door onze acties dragers van de toekomst zijn. Zo heeft iedereen een verantwoordelijkheid. Maar in de praktijk is het niet altijd zo eenvoudig.

Sluit vluchten af

Wat doen de auteurs zelf om klimaatverandering en natuurlijk verlies te verminderen?

Vetlesen wijst erop dat hij is gestopt met vliegen. Hij zegt dat het in het begin een beetje vervelend was om zo’n beperking te hebben, maar zoals hij had verwacht, leek het niets te kosten.

Tegelijkertijd autorijden.

– Zou een man als ik die zulke boeken schrijft de auto niet moeten verkopen? Er zijn dingen die je moet doen als lid van deze hedendaagse samenleving, of je het nu leuk vindt of niet.

– Ik heb ontdekt dat er een aantal dingen zijn die ik kan controleren en waarover ik kan beslissen. Dan zijn er nog wat dingen waar ik niet blij mee ben, zegt Vetlesen.

Henriksen zegt dat hij heeft bezuinigd op vluchten, maar momenteel in de VS is vanwege zijn baan. Het einde van de reis is dus niet het einde. Maar hij rijdt in een elektrische auto.

Voor mij is het belangrijk om waakzaam te zijn als het gaat om wat ik koop. Ik probeer dingen te kopen die een tijdje meegaan, repareer ze in plaats van ze weg te gooien. Zulke simpele dingen.

oude deugden

Een richting in de moraalfilosofie wordt deugdethiek genoemd. Het heeft wortels die teruggaan tot de oudheid. De auteurs zijn van mening dat dit soort moraliteit iets kan bijdragen als het gaat om hoe we ons verhouden tot de klimaatcrisis en de natuur.

Deugd kan worden geïnterpreteerd als een karaktereigenschap die iemand moreel laat handelen.

Vetlesen is van mening dat matiging een belangrijke deugd is bij klimaat- en natuurcrisis. Dit betekent niet per se dat we een paar dingen moeten hebben, maar dat we er beter voor zorgen.

Er wordt vaak gezegd dat we in een materialistische samenleving leven. Meen het dan vaak resoluut. Het is gebruiken en gooien en dat dingen een grote rol spelen in ons leven ten koste van andere relaties.

– Maar ik heb misschien ook gedacht dat we misschien niet zo leven dat we op een waardevolle manier relaties met dingen ontwikkelen.

Dan denkt Vetlesen erover om de dingen en de geschiedenis van de dingen die we hebben te waarderen en ervoor te zorgen, zodat ze lang meegaan.

Henriksen is het daarmee eens en noemt ook de deugd van rechtvaardigheid.

Niet alleen lokaal, maar wereldwijd. De klimaatcrisis heeft een zeer fundamentele dimensie als het gaat om gerechtigheid. Het feit dat we goed leven en onze eigen consumptiemaatschappij hebben, moeten we niet denken dat het niemand raakt, ook al is het niet altijd zichtbaar voor ons.

Arbeidsverlamming

In het laatste deel van het boek noemen de auteurs enkele sleutelwoorden die volgens hen kenmerkend moeten zijn voor acties in het licht van klimaatverandering en natuurlijk verlies:

Reactie, respect, bescherming, terughoudendheid, innovatie, economie, regulering en entertainment.

Het nieuwe boek is beoordeeld door literatuurcriticus Ola Hejdal voor NRK. Heigdal schrijft Het is interessant om het denkpad van de auteurs te volgen in een poging het veld van de ethiek uit te breiden tot de natuur.

Hij wijst erop dat de meeste mensen waarschijnlijk al een morele verplichting jegens de natuur voelen, die verder gaat dan de mensgerichte redenering dat de natuur goed voor ons is.

Hegdal slides wat de auteurs bedachten lijkt erg moeilijk.

“De auteurs pleiten voor een nieuwe ethiek die niet alleen rekening houdt met alle levende wezens, maar ook met eerdere en toekomstige generaties, evenals de rest van het biologische leven op deze planeet in de toekomst.”

Hij vindt grote lijnen niet geschikt om iets op te lossen en meent dat ze kunnen leiden tot meer verlamming van de actie, symbolische politiek op korte termijn en meer ‘deugdmodus’ dan echte veranderingen.